Dziecko zdolne – pojęcie zdolności, rodzaje uzdolnień

W mowie potocznej, a także w życiu codziennym stykamy się z różnymi określeniami i stereotypami dotyczącymi dziecka zdolnego. Dla większości rodziców cieszących się z każdego nawet najmniejszego osiągnięcia swojego dziecka, będzie to dziecko grzeczne, mądre, wykonujące ich polecenia, ładnie rysujące, recytujące wierszyki itp. Dla innych, często dla rówieśników to tzw. „kujon” w grubych okularach, samotnik z książką. Problem rozpoznawania zdolności i osób zdolnych jest waży ze względu na możliwość odpowiedniego stymulowania ich rozwoju oraz wykorzystania tych zdolności, ich potencjału.

Wczesne etapy rozwoju mają ogromne znaczenie dla kształtowania się zdolności, zwłaszcza w pewnych kierunkach. Tu należy brać już pod uwagę wiek przedszkolny jako okres dynamicznego rozwoju człowieka, w którym dziecko intensywnie wzbogaca zasób słownictwa, rozwija fantazję, logiczne myślenie, rozszerza kontakty społeczne, zwiększa swoje możliwości. Najwcześniej pojawiają się zdolności matematyczne i artystyczne, zwłaszcza muzyczne i plastyczne. Młodszy wiek szkolny to rozwój zdolności intelektualnych. W okresie dorastania następuje rozkwit zdolności twórczych, zwłaszcza w zakresie zdolności intelektualnych. Wtedy też młodzież cechuje duża aktywność, energia, wrażliwość, a jednocześnie duża samodzielność, niezależność intelektualna.

Czym zatem są zdolności i kim jest dziecko zdolne?
    
W literaturze psychologicznej i pedagogicznej można odnaleźć wiele prób definiowania zdolności oraz różnych teorii na ten temat. Zdolności to układ warunków wewnętrznych danej jednostki, decydujący o poziomie i jakości jej osiągnięć w realizowanej przez nią działalności. Historycznie ukształtowały się cztery warianty „warunków wewnętrznych” decydujących o poziomie osiągnięć jednostki:

I. Jedna zdolność ogólna jest podstawą ostateczną osiągnięć w zakresie wszelkich działań (H. Spencer, E. Claparede, W. Stern, A. Binet).
II. Istnieje wiele równorzędnych zdolności ogólnych, których współdziałanie wyznacza osiągnięcia jednostki w działaniu (W. Wundt, L. Thurson, J.P. Guiford).
III. Osiągnięcia jednostki w działaniu zależą od jednej zdolności ogólnej i od różnych zdolności specjalnych (C. Spearman).
IV. Istnieje wiele zdolności ogólnych i wiele zdolności specjalnych, które łącznie wyznaczają osiągnięcia człowieka w działaniu (S. L. Rubinstein).
    
Słownik pedagogiczny podaje, iż „zdolność to możliwość uzyskania spodziewanych wyników przy wykonywaniu danych czynności w określonych warunkach wewnętrznych (…). Zdolności maja charakter ogólny, tzn. ich obecność jest konieczna przy wykonywaniu przez człowieka różnych czynności. Do zdolności ogólnych zalicza się: spostrzegawczość, sprawność myślenia, wyobraźnię, pamięć, uwagę oraz sprawność motoryczną.”

Psychologia rozróżnia trzy rodzaje zdolności:

- Zdolności ogólne – określane jako inteligencja (najwyższy ich stopień określany jest mianem geniuszu);
- Zdolności kierunkowe – zwane także zdolnościami specjalnymi lub uzdolnieniami (najwyższy ich stopień określany jest mianem talentu);
- Zdolności twórcze – rozumiane jako umiejętność znajdowania wielu różnych i oryginalnych rozwiązań zadań i problemów.
    
W praktyce pojęcie „zdolności” często utożsamia się z terminem „uzdolnień”. Uzdolnienie – „swoisty układ zdolności warunkujący ponad przeciętny poziom wykonywania jakiegoś rodzaju działalności, np. naukowej, literackiej, muzycznej, technicznej, sportowej czy organizacyjnej; uzdolnienie wybitne nosi miano talentu.” Według S. Marland dzieci uzdolnione to „dzieci, które przejawiają możliwości zaawansowanych dokonań w dziedzinie umysłowej, twórczej artystycznej, w zakresie zdolności przywódczych czy w szczególnych przedmiotach nauczania i które w celu pełnego rozwinięcia tych możliwości wymagają usług lub zajęć nie dostarczanych przez standardową szkołę.”

Zgodnie typologią C. Barta u dzieci występuje pięć rodzajów uzdolnień , a mianowicie: słowne, matematyczne, techniczne, artystyczne i twórcze. Przy czym uzdolnienia słowne i artystyczne częściej występują u dziewcząt, natomiast techniczne u chłopców. Jeżeli zaś rozpatrzymy uzdolnienia jako „zespól warunków wewnętrznych jednostki, umożliwiający jaj wykonywanie ukierunkowanej treściowo działalności” , to ze względu na jej specyfikę można wyróżnić tyle uzdolnień, ile jest rodzajów działalności człowieka. Tu można wymienić takie uzdolnienia jak np. malarskie, techniczne, organizacyjne literackie itd. Jak twierdzi W. Szewczuk wiodącą rolę w rozwijaniu się uzdolnień odgrywają zainteresowania jednostki, które „koncentrują jej aktywność na określonych kierunkach działalności, angażują jej osobowość, a w procesie samej działalności rozwijają się jej zdolności ogólne związane ściśle z treścią działalności i poprzez to konstruujące jej uzdolnienie. Niemal cała reszta to praca i jeszcze raz praca.” Oczywiście nie jest to receptą na „tworzenie ludzi genialnych”, ponieważ należy brać tu pod uwagę ograniczające jednostkę czynniki indywidualne takie jak: właściwości kory mózgowej, właściwości osobowości (aspiracje, wytrwałość, odporność na trudności), okoliczności życiowe (sprzyjające warunki środowiskowe, pozytywne stosunki międzyludzkie).

Rozpoznanie i ustalenie, które dziecko jest uzdolnione to bardzo trudne i wymagające zadanie. Należy bowiem pamiętać, że każde dziecko jest inne i trzeba traktować je indywidualnie. U jednych uzdolnienia mogą rozwijać się szybciej, u innych wolniej. Nie ma jednego określonego modelu rozwoju uzdolnień, jakiegoś szablonu, który pozwoliłby określić drogę ich rozwoju. Trzeba wspomagać się różnymi metodami np. badaniami psychologicznymi, wnikliwą obserwacją, można posiłkować się także listami pewnych zachowań będących oznaką uzdolnień. Jednak nie należy podchodzić do nich bezkrytycznie. Poniżej przedstawiam przykładową listę takich zachowań.

Zdolności dziecka w wieku przedszkolnym przejawiają się w:
zadawaniu dużej liczby pytań, zainteresowaniu otaczającą rzeczywistością, bystrością obserwacji i spostrzegawczości;
łatwości zapamiętywania się i uczenia się rzeczy nowych, szybkim rozumieniu poleceń i pytań;
umiejętności koncentracji i fascynacji zadaniem;
umiejętności dłuższego skupienia uwagi na wykonywanym zadaniu;
dużej otwartości na nowe;
chętnym podejmowaniu i wykonywaniu zadań umysłowych;
wymyślaniu nowych zabaw;
ciekawych i oryginalnych pomysłach;
bogatej wyobraźni;
wyrażaniu myśli i emocji w różnej formie np.: plastycznej, muzycznej, werbalnej;
szukaniu nowych rozwiązań starych pomysłów;
sprowadzaniu różnych rozwiązań do jednego zadania;
indywidualności (inności)

Pracując z dzieckiem zdolnym należy pamiętać o pewnych zasadach:
pozwalamy dziecku brać czynny udział w zajęciach
pozwalamy dziecku popełniać błędy i uporać się z ich skutkami
nagradzamy inicjatywę, dociekliwość oraz zadawanie pytań
koncentrujemy nauczanie na wrodzonej potrzebie dziecka do dokonywania odkryć dotyczących świata, w którym żyje
nie narzucamy wiedzy dziecku zbyt wcześnie, gdyż straci ono orientację i szybko się znudzi
    
Warto zauważyć, że nie zawsze los dziecka uzdolnionego, wybijającego się ponad przeciętność bywa pomyślny. Dziecko zdolne niekiedy „jest obwiniane przez dorosłych, że za mało próbuje. Te dzieci są często leniwe, gdyż aż nazbyt łatwo przychodzi im dotrzymywać standardów ustanowionych przez ich rówieśników. Ponieważ nie osiągają tych sukcesów, dla których są stworzone, zamykają się w sobie, tracą zainteresowanie tym , co się dzieje w otoczeniu i często uciekają się do agresji, chuligaństwa, przestępczości.” Często bywa tak, że dziecko o zdolnościach przywódczych ma silną pozycję w grupie, cieszy się dużym autorytetem, jest wzorem do naśladowania, wywiera duży wpływ na innych. Zdarza się również i tak, że dziecko zdolne nie zawsze dobrze funkcjonuje w grupie rówieśniczej, nie poddaje się obowiązującym wszystkich zasadom, izoluje się, funkcjonuje jakby we „własnym świecie”. Może także sprawiać problemy wychowawcze i być postrzegane jako nadpobudliwe (często diagnozowane jako dziecko z ADHD) lub przeciwnie jako wycofane. Rozwój społeczny i emocjonalny dziecka zdolnego pozostaje niejako w tyle za rozwojem intelektualnym. Stąd może ono czuć się samotne, niezrozumiane, odrzucone, często będzie szukało wsparcia, zainteresowania i uwagi ze strony osób dorosłych: rodziców, nauczycieli, wychowawców. Tutaj konieczne jest otoczenie dziecka wszechstronną opieką, akceptowanie go takim jakie jest, zrozumienie jego potrzeb, wspieranie jego działań, poświęcenie czasu na wspólne zabawy, rozmowy, spacery, docenianie jego pomysłów i działań, angażowanie się w nie.

Literatura:
Bielecka E., Kształcenie dzieci zdolnych,
Buczek A., Zdolne dziecko,
Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2001.
Rokicka B. M., Praca z dzieckiem zdolnym,
Szewczuk W., Zdolności-uzdolnienia, (w:) Encyklopedia pedagogiczna pod red. W. Pomykały, Warszawa 19993.

Opracowała: Marta Majewska