Jak radzić sobie z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo

Gdy dziecko sprawia trudności wychowawcze zastanawiamy się czy jest niegrzeczne, nieposłuszne, niecierpliwe czy może nadpobudliwe. Określenie „nadpobudliwe” oznacza „nadmierną pobudliwość”, która może dotyczyć wielu rzeczy, np. dziecko łatwo się denerwuje, płacze, jest nadmiernie wrażliwe, bardzo agresywne, przeciwstawia się każdemu poleceniu rodzica lub nauczyciela, ma stałe konflikty z kolegami.

 W Polsce w ostatnich latach używano następujących terminów nadpobudliwości:
• Zespół nadpobudliwości psychoruchowej
• Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi
• Zespół hiperkinetyczny wieku dziecięcego
• Zespół nadruchliwości
• Deficyt uwagi
• „Nadruchliwość” dziecięca
• Niespokojne dzieci

Obecnie w piśmiennictwie światowym oficjalnie używa się nazwy ADHD czyli „Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi”. Medycznie nadpobudliwość psychoruchowa oznacza zespół nadpobudliwości psychoruchowej czyli zespół hiperkinetyczny będący schorzeniem, mającym charakterystyczne objawy i wymagającym odpowiedniego leczenia. W dużym uproszczeniu nadpobudliwość można sprowadzić do odmiennej pracy mózgu, która uniemożliwia dziecku kontrolowanie swoich zachowań, a więc także kontrolowanie uwagi i ruchów. Dziecko nadpobudliwe nie ma czegoś za dużo, ma za mało zdolności do wewnętrznej kontroli i hamowania.

Tak zdefiniowana nadpobudliwość jest pewną stałą cechą dziecka, która może oczywiście zmienić się w miarę jak ono dorasta i może być różnie wyrażona w zależności od sytuacji. Nadpobudliwości towarzyszą trzy charakterystyczne grupy objawów: nadmierna impulsywność, nadmierna ruchliwość, nasilone zaburzenia uwagi, czyli niemożność jej skoncentrowania.

Jak pomóc?

Rozmowa i współpraca z rodziną są podstawą rozpoznania i leczenia. Dlatego też, przed postawieniem rozpoznania, lekarz powinien uzyskać informacje od nauczyciela znającego pacjenta dłużej niż pół roku. Pomoże również psychiatra dziecięcy, psycholog, pediatra lub lekarz rodzinny, neurolog. Zwykle pierwszym lekarzem do którego rodzice zgłaszają się po pomoc jest pediatra – powinien on rozpoznać ADHD i wykluczyć inne przyczyny zaburzeń uwagi. Warto poszukać pomocy u psychiatry dzieci i młodzieży lub psychologa, pamiętać jednak należy, że każdy z nich może zaoferować inny zestaw pomocy. Przed pójściem do lekarza, należy dobrze przygotować się do rozmowy. Warto również zasięgnąć informacji u innych rodziców dzieci z podobnymi problemami, gdzie udało im się znaleźć najlepszą opiekę. Zawsze trzeba zadawać dużo pytań. Nie wychodzić z gabinetu jeśli nie poznało się odpowiedzi na nurtujące wątpliwości. Dzieci można porównać do płatków śniegu – niby jedno jest podobne do drugiego, a jednak każde jest inne.

Czy uprawianie sportu może zmniejszyć nadpobudliwość?

Uprawianie sportów ruchowych pozwala wyładować energię, która rozpiera nasze dzieci. Dlatego rzeczywiście dzieci nadpobudliwe zwykle ćwiczą więcej niż ich rówieśnicy. Nie ma dyscyplin sportu zabronionych i szczególnie polecanych - przy wyborze rodzaju ćwiczeń warto wziąć pod uwagę, czy dziecko dobrze znosi reguły panujące w grach zespołowych, czy preferuje nieograniczoną swobodę - jak w pływaniu i jeździe na rowerze. Należy pamiętać, że długość ćwiczeń musi być dobrana do możliwości dziecka - niedopuszczalne jest, aby sport powodował wyczerpanie organizmu, co może powodować np. zahamowanie wzrostu.

Jak radzić sobie z atakami złości, kiedy coś się nie udaje tak, jak sobie dziecko założyło, np. rysunek nie wyszedł albo przegrało w warcaby?

Jeśli jest to tylko wyraz frustracji i pomaga dziecku rozładować nagromadzone emocje bez szkody dla „otoczenia” - zaakceptować to. Wzmacniać zachowania przeciwne, czyli chwalić za każdym razem, gdy dziecko radzi sobie z negatywnymi emocjami bez wybuchu złości. Jeśli swoją reakcją dziecko łamie panujące w domu zasady zachowania, należy wyciągnąć konsekwencje (ukarać je). Zawsze należy pamiętać, że tego typu zachowania mogą być próbą uzyskania uwagi rodziców, a wtedy poświęcanie jej dzieciom, nawet w formie upomnień i gróźb, w istocie wzmacnia niepożądane zachowania. Gdy trudno poradzić sobie z takimi sytuacjami poszukajmy pomocy psychologa czy lekarza, który umie wprowadzać behawioralne programy modyfikacji zachowań z elementami treningu zastępowania agresji.

Czy pozwalać na gry komputerowe i oglądanie telewizji? Przez ile godzin dziennie?

Nie ma tutaj sztywnych reguł. Niektórzy psycholodzy uważają, że dziecko w wieku przedszkolnym nie powinno spędzać przed telewizorem lub komputerem więcej niż 30 minut dziennie. Dzieci nadpobudliwe zwykle chcą oglądać telewizję i bawić się przy komputerze dużo dłużej. Przy ustalaniu obowiązujących w naszym domu reguł, należy wziąć pod uwagę między innymi ilość czasu spędzanego na dworze, jakość wzroku dziecka, możliwości zorganizowania innej rozrywki, itd. Także z powodów praktycznych, czas spędzony przed telewizorem powinien być limitowany - telewizja i komputer nadają się dobrze jako nagrody w systemie zasad i konsekwencji. Umiejętnie dozowane pozwalają nam wzmacniać pozytywne wysiłki naszego dziecka i wygaszać zachowania niepożądane.

Czy mogą w czymkolwiek pomóc zajęcia relaksacyjne? Muzykoterapia? Joga z dzieckiem? Masaż relaksujący? Sztuka? Hipoterapia?

Nie ma zabaw i zajęć, które są szczególnie polecane dzieciom z ADHD. Tak naprawdę chodzi o aktywności, w których dziecko dobrze się czuje, odpoczywa psychicznie, a także osiąga tak potrzebne mu sukcesy. Osiągnięcie stanu relaksu i wyciszenia się w czasie uprawiania jogi może być skrajnie trudnym zadaniem dla dziecka nadpobudliwego. Zamiast pomóc - najpewniej zestresuje dziecko i otoczenie. Muzykoterapia, masaż, zajęcia plastyczne, jazda konna mogą być dobrze tolerowane przez jedne dzieci, a gorzej przez inne. Nie udowodniono specyficznego leczącego działania żadnej z wymienionych wyżej aktywności.

Jakie kary i nagrody stosować? Jakich unikać?

Bardzo wiele rzeczy może okazać się interesującą nagrodą. Mogą to być nagrody materialne, czas spędzony wspólnie z atrakcyjnym dla dziecka dorosłym, uzyskanie szczególnego przywileju (np. zgoda na pójście później spać) lub zgoda na coś, co dziecko chętnie robi, a co jest przez rodziców ograniczane (np. picie Coca Coli). Stosować należy również pochwały, które skutecznie pozwalają wzmacniać pożądane zachowania. Skądinąd, zwykle rodzice nie wykorzystują wszystkich okazji do pochwalenia swojego dziecka. Pamiętać należy, aby każdego dnia ofiarowywać dziecku swój czas i uwagę nawet wtedy, gdy nie widzimy okazji, żeby je nagrodzić. Nie należy dopuszczać do sytuacji, kiedy ta nagroda będzie się pojawiać tylko w zamian za dobre sprawowanie. Zamiast karać dziecko należy starać się wyciągać wobec niego konsekwencje, czyli reagować na niewłaściwe zachowania. Konsekwencje powinny być szybkie, skuteczne (doprowadzone do końca), sprawiedliwe (odpowiednie do przewinienia), stałe (np. niezależne od aktualnych emocji rodzica), słuszne (powinny mieć walor wychowawczy, być reakcją na złamanie uniwersalnych norm zachowania), sympatyczne i słowne. Zdecydowanie odradza się stosowania kar cielesnych!

Jak reagować, gdy dziecko zachowuje się nieodpowiednio w miejscach publicznych (w restauracji, w kościele, w autobusie)?

Należy dążyć do zmiany zachowania dziecka, zamiast koncentrować się na reakcji otoczenia, nawet, jeśli jest ona dla nas nieprzyjemna. Tak długo jak to jest możliwe zachować spokój, aby poświęcaniem nadmiernej uwagi nie wzmacniać negatywnego zachowania. Konieczne jest omówienie z dzieckiem norm i zasad postępowania w takich sytuacjach, a także przygotowanie szybkich i skutecznych konsekwencji, jeśli dziecko nie reaguje na nasze napomnienia. Ostatecznym sposobem rozwiązania w takiej sytuacji jest opuszczenie miejsca, w którym przebywamy.


Bibliografia:
„Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci” Prawie wszystko co chcielibyście wiedzieć Książka dla rodziców, nauczycieli i lekarzy. T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnic

Opracowała: Halina Mikołajczak